Uczulenie na jad owadów
Użądlenie przez pszczołę lub osę może u osób uczulonych być przyczyną poważnych objawów chorobowych, włącznie z ciężkim, zagrażającym życiu wstrząsem anafilaktycznym.
Dokładny skład chemiczny jadu owadów nie jest całkowicie poznany. Jad jest mieszaniną związków o dużej aktywności biologicznej, wśród których są toksyny, enzymy i inne substancje powodujące u osób nadwrażliwych reakcje alergiczne. Ilość toksyn w pojedynczej “porcji” jadu jest niewielka, do poważniejszych zaburzeń dochodzi zwykle w przypadkach jednoczesnego pożądlenia przez kilkadziesiąt owadów, co zdarza się dosyć rzadko. Znacznie groźniejsze mogą być substancje uczulające (są to głównie enzymy). Większość ludzi nie reaguje na nie lub reaguje bardzo słabo, natomiast u osób uczulonych na te substancje, nawet pojedyncze użądlenie może spowodować reakcję zagrażającą życiu.
Chociaż dodatnie wyniki testów skórnych z alergenami jadów wykazywano u 17-25% badanych osób, to tylko niewielka grupa spośród nich miała wcześniej odczyny alergiczne po użądleniu. Wszystkie te osoby stanowią jednak grupę zwiększonego ryzyka, a objawy alergiczne mogą pojawić się u nich po kolejnym użądleniu.
Ryzyko ujawnienia się potencjalnej alergii wzrasta wraz ze stopniem ekspozycji na jad, czego dowodem mogą być uogólnione odczyny alergiczne po użądleniu przez pszczołę, stwierdzane u 14-35% pszczelarzy.
Najczęściej reakcję alergiczną powoduje użądlenie pszczoły. Pszczoły żądlą zwykle na wiosnę i w pierwszej połowie lata, ale użądlenie może się zdarzyć także w zimie – w ciepły, słoneczny dzień. Trzmiele, drugi rodzaj pszczołowatych, są mało agresywne i żądlą bardzo rzadko.
Osy żądlą najczęściej w lecie i na jesieni. Wbrew powszechnemu przeświadczeniu, szerszenie, największe z żyjących u nas os, żądlą rzadko i dlatego nie stanowią poważniejszego zagrożenia.
Większość poważnych reakcji miejscowych i ogólnych po użądleniu owadów ma charakter odczynu immunologicznego typu natychmiastowego. Typowym objawem jest miejscowy odczyn skórny w postaci rumienia i obrzęku, nie przekraczający 5 cm, z towarzyszącym uczuciem piekącego bólu, ustępujący po upływie 24 godzin. Silnie wyrażony patologiczny odczyn skórny zwykle przekracza średnicę 10 cm, rozwija się bardzo szybko po użądleniu i utrzymuje dłużej niż dobę. Miejscowy odczyn alergiczny może stanowić zagrożenie życia, jeśli miejsce użądlenia znajduje się w okolicy twarzy lub szyi.
Uogólniony odczyn natychmiastowy w postaci obrzęku krtani z ostrą niewydolnością oddechową, z cechami rozwijającego się wstrząsu anafilaktycznego, ze spadkiem ciśnienia tętniczego krwi, jest zawsze poważnym zagrożeniem życia. Podobnie niebezpieczny może być ostry skurcz oskrzeli lub zaburzenia rytmu serca.
Reakcje typu opóźnionego występują rzadziej lub są rzadziej rozpoznawane. Mogą dotyczyć układu krążenia, układu nerwowego, nerek lub występować pod postacią choroby posurowiczej. Późne odczyny, zwłaszcza ze strony naczyń wieńcowych i centralnego układu nerwowego mogą być przyczyną tak groźnych powikłań jak ostra martwica mięśnia sercowego czy śpiączka mózgowa.
Natychmiast po użądleniu powinno się podjąć działania ograniczające jego skutki. Jeśli jest to możliwe, zakładamy opaskę uciskową powyżej miejsca użądlenia, a następnie usuwamy żądło. Trzeba to zrobić umiejętnie, tak żeby nie dopuścić do opróżnienia worka jadowego. Najlepsza jest pęseta ze szpiczastymi końcówkami – chwytamy żądło przy samej skórze, dosyć silnie ściskamy i wyjmujemy. W ostateczności można żądło obciąć poniżej worka jadowego np. cążkami do skórek lub paznokci i resztę wyjąć zwykłą pęsetą lub paznokciami. Na miejsce użądlenia przykładamy okład z lodem lub z zimną wodą. Jeśli osoba użądlona jest uczulona na jad lub wystąpią u niej objawy takie jak np. silny obrzęk, uczucie ciasnoty w klatce piersiowej, nudności, wymioty, bóle brzucha, zawroty głowy, duszność, świszczący oddech, uczucie lęku itp., należy jak najszybciej zorganizować pomoc lekarską.
Żeby zmniejszyć ryzyko użądlenia, warto pamiętać, że:
– agresywność os i pszczół rośnie ze wzrostem temperatury i wilgotności powietrza;
– podczas ataku owady wydzielają substancje prowokujące do ataku inne owady tego samego gatunku;
– gwałtowne ruchy mogą spowodować atak. Osy i pszczoły bardzo rzadko żądlą, kiedy nie są do tego sprowokowane, dlatego lepiej ich nie odganiać, nawet kiedy latają bardzo blisko;
– w sezonie lotów owadów nie powinno się używać pachnących mydeł, kosmetyków, lakierów i nosić barwnej odzieży. Najbezpieczniejsze kolory to biały, zielony i jasnobrązowy;
– nie należy przebywać w sadach, gdzie jest dużo opadłych owoców, w pobliżu uli, chodzić boso po łąkach, jeść słodyczy na “świeżym powietrzu”, jeździć na motocyklu bez hełmu zakrywającego twarz i rękawiczek, itp.;
– okna sypialni powinny być w dzień zamknięte lub zabezpieczone siatką;
– osoby uczulone na jad owadów powinny mieć stale przy sobie zestaw pierwszej pomocy zawierający: pęsetę, sterylną strzykawkę, środek odkażający, epinefrynę, hydrokortyzon, antazolinę i beta-agonistę w aerozolu. Rzecz jasna, trzeba umieć skorzystać z tego zestawu – niezbędne jest przeszkolenie przez lekarza.
W wielu przypadkach możliwe jest odczulanie przy pomocy wyciągów z jadu owadów. Jest to jedyne leczenie przyczynowe, które jest stosowane. Leczenie takie prowadzone jest m.in. w Klinice Alergologii AM w Białymstoku.